Đã mấy chục năm về Hà Nội, năm nào tôi cũng đón mùa thu bằng cách chờ trái trám đen. Với tôi trám đen không chỉ là món ăn ưa thích mà còn là hương vị thu núi rừng.
Không hiểu sao đã nhiều thu nay lá vàng không chịu rụng đúng như mùa thu trong thơ Thế Lữ để cho “con nai vàng ngơ ngác, đạp trên lá vàng khô”. Những cây phách cổ thụ cũng không còn nữa để đổ lá vàng khi tiếng ve tàn tiệc như trong thơ Tố Hữu “ve kêu rừng phách đổ vàng”. Phải chăng trái đất đổi mùa hay bởi các thi hào lẫy lừng một thuở khuất núi thì cây cối chẳng còn biết sợ ai, trở nên ngang ngạnh tự lo lấy mùa cho mình.
Tôi nhớ ở ta, mùa thu là mùa cưới hỏi. Xưa vào mùa ấy, gốc phách, gốc chay nào cũng ớn lạnh bởi sự đào bới của dân đào rễ lấy vỏ ăn trầu cho các đám cưới dưới xuôi. Bây giờ rừng phách đã tan hoang cả, chay cổ thụ cũng vắng bóng, lấy đâu ra vỏ rễ, không biết miếng trầu còn giữ được màu đỏ thắm hay cũng nhợt nhạt phôi pha.
Còn với tôi, trái trám đen là kỷ niệm gợi nhớ mùa thu nhất. Bởi nó chính là món ăn của quê nghèo trung du khi xưa. Cứ đến tầm trời nắng dịu, đêm về se lạnh là trám lại đầy chợ quê. Mẹ tôi ỏm trám vào liễn to, vài cân một lần để ăn dần cả tuần. Mỗi lần đến bữa cơm, ngồi bửa trám bỏ hạt,được đầy một bát yêu tàu là mắt đã tím ngắt một màu sim chín. Có lẽ chỉ vùng quê tôi trong ngày xá tội vọng nhân, bên cạnh các món khoai, cháo, bỏng còn có thêm cả trái trám đen.
Trám đen là món quà tặng sang trọng của rừng nhưng không phải ai cũng biết cách chế biến để thành món ngon. Không biết “ỏm” trám đúng cách thì quả trám cứng khô, cắn vào chát sít. Nhưng nếu biết làm thì trám cho vị béo thơm bùi ngậy. Sao nó giống tính con người dù chỉ là loại quả rừng mọc hoang giữa các miền đồi trung du lẫn trong các loài cây khác, nhưng cũng khí khái lắm.
Năm nay đón thu, tôi theo chân bà bán rong chọn hẳn một trăm trám thoi (mua trám đếm quả) là loại dày cùi, hạt nhỏ (không biết dễ chọn trám bầu, quả gần tròn nhưng thịt mỏng, hạt to, vị chua), ỏm để đủ nửa ngày, khi bửa quả trám, màu tím than ngoài vỏ đã nhuộm son phần thịt thế là đã vừa muối, và trám cho đủ vị ngon. Với người Hà Nội cảm nhận mùa thu có lẽ là hương cốm, còn tôi hương vị mùa thu chỉ trở về đầy đủ khi trong mâm có bát trám đen.