Doduc
1 – Ra công tác tôi làm trình bày và sửa mo rát cho tờ báo của khu ủy khu tự trị Việt Bắc. Báo Việt nam độc lập. Năm 1975, sau 5 năm làm việc, tôi gặp Phó tổng biên thường trực xin cho đi đào tạo chính quy, vì công tác đã được đủ thời han đào tạo tiếp.
Phó tổng bập bập điếu thuốc lá, nói qua hơi khói: lấy cậu về làm việc , cậu đi, lấy ai làm thay. Thôi đi hàm thụ năm ba tháng. Thế là đành vậy. Thôi học kiểu gì cũng được vì được đi học tiếp là sự khát khao.
Hăm hở đi thi, nhưng năm ấy trượt, đành chờ năm sau.1976 vừa nhận giấy báo trúng tuyển thì Khu tự trị Việt bắc giải thể. lúc ấy cổng đã mở toang, Phó tổng bảo: Bây giờ thì cậu có thể đi đào tạo dài hạn.
Được lời, tôi te tái leo tàu hỏa xuống trường gặp thày hiệu trưởng Trần Đình Thọ chìa giấy báo đỗ, xin thày thu xếp cho vào hệ chính quy. Thày hiểu ra, cười nhẹ nhàng: Chính quy thi khác, hàm thụ thi khác, không xếp cho cậu vào hệ dài hạn được. Thôi cứ về làm việc rồi năm ba tháng đến trường.
Thấy mình tần ngần, thày thuyết phục: Học vẽ không quan trọng chính quy hay tại chức đâu. Nghề vẽ là năng khiếu, chịu rèn luyện sẽ có thành quả. Cậu nhìn đấy: Đặng Thị Khuê, Đặng Đức Sinh, Dương Viên, học hàm thụ cả đấy mà danh tiếng có kém ai đâu!
Mà đúng những người thày nhắc tên lúc đó rất nổi danh. Các đàn anh ấy học khoá hai khóa 3, vẽ rất oách.
Vội quay lại Thái Nguyên tức tốc xin việc . Sang Ty văn hóa tỉnh thì trưởng phòng tổ chức Ngự vỗ mặt luôn: Ty chỉ nhận họa sĩ đại học như anh Vi Quốc Hiệp thôi, không nhận họa sĩ trung cấp đâu. Đắng quá.
Lúc ấy Nhà xuất bản Việt Bắc được Thứ trưởng bộ văn hóa Nông Quốc Chấn đề xuất giữ lại khung để thành lập Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc thiểu số trực thuộc Bộ. Tôi xin sang đó, được chấp nhận ngay. Thế là năm ấy vừa xin chuyển chỗ làm việc vừa thu xếp năm ba tháng đến Yết Kiêu. Học hàm thụ thì riêng bộ môn văn và chính trị mĩ học phải học đêm. Ban ngày thì vẽ hình họa và trang trí bố cục.
Biết thân phận, tôi vẫn cặm cụi như hồi trung cấp. Nhưng 5 năm cũng trôi qua cũng rất nhanh.
2 – Chúng tôi khóa 10, tại chức. Hôm tập trung khai trường, có các thày là lớp Cao đẳng mĩ thuật Đông Dương như Lương Xuân Nhị, Phạm Văn Đôn. Bọn lớp tôi khấp khởi sẽ được thụ giáo các thày danh tiếng. Những thày mà lâu nay chỉ nghe tên, được gặp đã là may mắn, mà nay lại còn được theo học! Nhưng bắt đầu vào học thì thày Phạm Văn Đôn nghỉ hưu. Còn lại mõn thày Nhị dạy giải phẫu. Thày Nhị gặp chúng tôi toàn gọi đồng chí. Chả là đám tại chức toàn cán bộ đi học, có đứa đầu đã hoa râm. Thày tận tình, nhẹ nhàng với trò nhưng nghiêm khắc. Thày bảo một trò: Vẽ cây chuối hay chổi lông gà đây. Phải nghiên cứu tổ chức bẹ lá của nó chứ. Kĩ lắm. Thế mà có một hôm xảy ra chuyện: Xem phác thảo bài thi họa sĩ Trần Quang Bộ người Yên Bái thày sốt ruột nói hơi nặng lời: Sao không nhìn khái quát mà cứ dị mọ chi tiết làm gì. Bộ bỗng nổi cơn điên, quắc mắt nhìn thày, không nói gì. Thế rồi sớm hôm sau xếp ba lô biến khỏi trường, bỏ thi bỏ 4 năm theo học. Thày Phạm Công Thành trẻ trung hơn dạy môn viễn cận. Có một lần làm tranh bố cục, tranh xong, tôi hỏi thày xem viễn cận ổn không. Hình như có chuyện gì bực mình, thày liếc qua không trả lời vào câu hỏi, tỏ vẻ bực dọc: “ Học trường này có dốt thì vẫn tốt nghiệp ra trường”. Tức điên mà không nói gì được. Mà thày cũng chẳng đứng lại cho mà nói! Nhưng thày lại có lúc rất tinh tế. Thày nhắc bọ sinh viên chính quy: “Vẽ cây phải nghiên cứu chẽ cành. Mỗi loại cây chẽ cành khác nhau, cả rừng cây chẽ cành không bao giờ giống nhau”. Sau này nghiên cứu kĩ thấy đúng thế thật. Nhưng rồi ra đời vẫn nhiều người vẫn phất phất bút như chổi xể khi vẽ cây! Không phải cá nào cũng chịu ăn muối! Thú thật là học giải phẫu thày Nhị rất kĩ mà giờ chẳng nhớ tí gì. Môn viễn cận cũng vậy. Chỉ mang máng phối cảnh đường chân trời. Bây giờ vẽ cứ lấy tiêu chuẩn thuận mắt làm đầu. Dạy hình họa thì trường mướn thày bên mĩ thuật công nghiệp: Cô Kim Bạch dạy môn hình họa năm thứ 3. Cô học Nga về, hình họa rất vững, mê Modigriali, vẽ tranh hay kéo người dài ra, chân tay ống tuýp vờn khối trụ như lối cản tranh thờ. Có một lần xem bài hình họa của tôi, thấy rối loạn đậm nhạt, cô bức xúc lắm, bảo: “Em nhầm nghề rồi, không vẽ được đâu! bỏ đi học nghề khác đi”! Nhưng tôi đâu dễ bỏ nghề!
Thày Vũ duy Nghĩa dạy đồ họa. Là người vẽ nét rất điệu, hay dưa ngang xẻ thẳng như kẻ chỉ. Hình như thày được đào tạo ở Đức. Thày là tác giả tranh “ Ngọn đèn chai” làm khắc xong lại thể hiện sơn mài. Thày có vẻ mê đề tài ấy. Thày hơi nặng tai, nên làm việc cứ hỏi đi hỏi lại. Bù lại thày hay cười nhân hậu.Những ai nặng tai đều có ưu điểm ấy!
Chủ nhiệm năm thứ hai, thày Trọng Cát. Tranh thày cũng hiền lành như tính tình. Thày yêu trò và tận tụy. Thày từng đi hợp tác ở Ăng gô la. Cứ nhớ tiệc rượu mà thấy thày nói tiếng Pháp ấy là lúc bắt đầu say. Thày hay vẽ rẻo cao, tranh mờ mờ ảo ảo với một gam xanh trung tính dễ nản mắt. Sau này có lần thày bảo tôi: Cậu vẽ tranh bán tốt, có thuật gì đấy. Tôi bảo; Tranh thày thiếu ác- xăng (điểm nhấn). Thày nghe lơ mơ thở dài: Mình vẽ vẽ thế quen rồi.
Thày Nguyễn Văn Chung học ở Đức, về giữa chừng hồi xét lại, làm giảng viên trường. Có lần đến bên bài hình họa của tôi,k thương hại cầm bút tẩy sửa có đến nửa giờ. Hết buổi tôi để nguyên. Hôm sau lên lớp còn đang băn khoăn chưa biết làm thế nào thì giật mình thấy thày nghiêm giọng sau lưng: cậu vẽ thế này à? Chả nhẽ lúc ấy lại bảo đấy là thày vẽ hôm qua! Nhớ lại cũng vui phết.
Lịch sử mĩ thuật thì có thày Triệu Thúc Đan, giờ kí ức về thày chỉ còn nhớ vài từ trên lớp:“ Nghệ thuật Bacbarit”- man rợ, “xăng xoen”- mĩ cảm nhục dục gì đó, còn quên tất. Nhưng nhìn chung thày dạy sử mĩ thuật hấp dẫn . Nhưng rồi có nhớ gì đâu, dù vẫn đang làm nghề! Nên bây giờ khi nghe có ông trung ương cỡ tuổi con mình hoặc em út , khoe cả mớ bằng cao thấp Tây Tàu mình nghi trong não chắc cũng chẳng còn gì. Trong môi trường cạnh tranh quyền lực khốc liệt tranh ghế thì tri thức nhảy mẹ ra ngoài đầu.
Dạy Mĩ học thày Nguyễn Quốc Bảo học ở Tàu về thi chỉ còn nhớ giọng thày the thé, kiến thức thì chẳng quên nhẵn luôn. Sau thêm thày Dương Viết Á giảng viên nhạc viện dạy tiếp mĩ học cao sâu hơn, nhưng chỉ còn nhớ giọng thày khàn khàn vịt đực, mái tóc nghệ sĩ rất điệu, còn giảng gì thì không nhớ.
Nhớ môn sử Đảng thày chính trị oang oang trên bục: (lúc ấy khoảng 76- 77) trong vòng mười lăm năm tới sẽ không có đế quốc nào dám nhòm ngó nước ta ( chắc tua lại lời ông Lê Duẩn), thì tháng sau đụng tóe khói với Pôn Pốt ở biên giới Tây Nam.
Thực tình đến giờ các kiến thứ học hồi đó cũng dần quên ráo. Có vẻ toàn là những cái không cần đến .
Học tại chức thì thày bà cũng không ổn định, thay đổi luôn. Qủa tình, nếu không yêu nghề, gắng gỏi tự tích lũy thì kết quả cũng bằng không.
3 – Tuy tại chức, nhiều thày trong trường không dạy trực tiếp nhưng chúng tôi cứ gọi thày tất. Học sinh tại chức cũng láo nháo đủ trình độ. Rõ ràng là tiêu chuẩn tại chức không khắt khe bằng dài hạn, trước hết là kĩ năng vẽ. Học tại chức tính ra vỏn vẹn 15 tháng thì học có 12 tháng, còn ba tháng năm cuối làm bài thi và luận văn tốt nghiệp. Luận văn cũng sơ sài vài ba trangg A4 viết tay. Lại đủ lứa tuổi, phần lớn là trung niên và nhiều người làm các ngành nghề khác nhau nhưng yêu vẽ thì đi. Lớp tôi có chị Ngọc vẽ phim hoạt hình lời khời, Xuân Tăng người Nghệ, họa sĩ vẽ tiền ngân hàng, chẳng biết nó vẽ loại tiền nào. Lớp trưởng trêu nó, lúc gọi sa tăng, lúc xe tăng. Xuân Đài lớp trưởng nhiều tuổi hơn cả, là công an bỏ ngành vì mê thơ ca và vẽ, đánh đu với nhà thơ Hữu Thỉnh, Hoàng Hữu cùng quê, đến lớp cứ ” thằng Thỉnh thằng thỉnh” thân mến như anh em”. Võ thị Báu cán bộ ty văn hóa Hà Đông, Bích Hải ở xưởng phim truyện Viêt Nam, Đào Quang Gang thì dân khí tượng đo mây xé rào. Mạnh Đức là cán bộ tổ chức ngành thể thao Tuyên Quang, nguyên nghề đá bóng. Vũ Quốc Chính là công nhân thì có lịch sử luyện thi ở trường thuộc mẫu đến thành tật, khoe tao vẽ cụ Phúng thì nhắm mắt vẽ cũng ra. Giống như hoạ sĩ quân đội Lê Duy Ứng người Thanh Hóa hỏng mắt, vẽ tướng Giáp hồi cụ từ trần, đeo kính đen lia bút ràn rạt như quét rác, bảo sẽ vẽ 700 bức để phát không cho mọi người. Nguyễn Ngọc Bội thì từ họa sĩ thiết kế Nhà xuất bản Văn học, vẽ đẹp nhưng lúc nào cũng thở hắt ra kêu mệt. Vẽ chậm chạp, có chất lắm, chỉ tội lười!
Bế sĩ Côn người Tày, cán bộ ty văn hóa Bắc Cạn đã học sơ trung 7 năm ở trường giờ quay lại nâng cấp. lúc nào trông cũng như anh Kim Đồng, ai hỏi mới nói. Tô Giang bé choắt, là con họa sĩ Giang Tô thì về học sau thời gian công tác ở một tỉnh miền núi Tây Bắc. Hà Quang Sơn, anh danh ca Áí Vân, con cả diễn viên cái lương Ái Liên nổi tiếng. Nó béo quay, mặt lúc nào cũng đỏ phừng phừng như vừa uống rượu. Sơn làm đạo cụ sân khấu. Nó bảo, tao học để lên lương chứ không học làm họa sĩ. Lớp trưởng Đài trêu con giai bà Áí giời ơi, học để làm đồ giả. Sơn chỉ cười. Cả hai giờ đã về giời. Chu Thảo làm báo Lao động Trọng Tường đi lên từ sở văn hóa Nam Định, da lá chuối nướng , nói năng gùn gè, cười thì khùng khục trong họng, vẽ cũng điệu lắm. Mười mấy đứa, muồi mấy tính cách, cùng học giờ đứa còn đứa mất và cả mất hút không biết ở đâu nữa.
Ở tập thể nội trú trong trường giường hai tầng, đêm đói, đám tại chức thuòng nấu mì ăn thêm, bếp điện giấu trên giường tầng 2, thế mà lão Minh cấp dưỡng cũng mò ra. Lão trừng mắt: Cái này của ai, vi phạm nội quy nhà trường, TrọngTường ngồi đấy nói thõng: Bắt bỏ mẹ chúng nó đi, lại của bọn tại chức mất dạy đấy! Minh chẳng biết nói thế nào lẳng lặng đi ra.
Lúc vào học Yết Kiêu tôi đã biết khắc gỗ từ trước, học cụ Thành nhà in Việt Bắc. Nên đến bài chuyên khoa khắc gỗ tôi khắc nhanh như gọt khoai. Sơn thì tóe máu tay vì đến con dao khắc cũng không biết mài. Bài thi Sơn làm khắc gỗ. Thấy nó nhăn nhó, tôi buột miệng: cho tao ăn no, tao khắc cho. Nó mừng, bảo thế nhá, mày giữ lời đấy. Đến buổi chiều, nó làm thật, khệ nệ bê bếp dầu mang mì gói, túi mắm ớt lỉnh kỉnh từ nhà sang trường. Tôi đùa: mày làm gì thế. Nó tròn xoe mắt: Ơ, thế mày đã hứa cho ăn thì khắc tranh cho tao mà…Thế là tôi khắc, nó nấu mì phục vụ. Bài thi ấy rồi cũng được 7 điểm.
Phạm Mạnh Đức tự Đức râu thì băn khoăn: phác thảo bài thi tao muốn vẽ cảnh đi chợ mà không biết bố cục thế nào. Sẵn tờ giấy bên cạnh, tôi lấy bút nho đi mấy nét phác thảo thế này thế này… mắt nó sáng rực: Thế là xong rồi. Bài lụa ra trường của nó được Bảo tàng mĩ thuật mua. Còn phác thảo mấy nhát ấy, sau khi ra trường tôi chế bức khắc gỗ: Về chợ, rồi cũng được Bảo tàng mĩ thuật mua. Bây giờ vẫn treo ở tầng ba phòng đồ họa. cồn phác thảo đó tôi vẫn còn giữ.
Sau này ra trường mỗi đứa mỗi nơi. Đào Quang Gang vẫn ở Hà Nội chỗ đài khí tượng Láng. Ông học trung bình, tính hiền lành. Phải cái tội nhớ dai. Hôm đến triển lãm tôi ông khen tôi vẽ đẹp, nhưng rồi ông lẩm bẩm vào tai tôi: Mày nhớ không, sau hôm tốt nghiệp, đứng ở sân trường Chu Thảo với Trọng Tường nói với nhau: Lớp này có tao và mày, còn lại vứt hết. Hôm nay xem tranh mày mới biết mèo nào cắn mỉu nào. Thì ra ông ấy để bụng thế.
Kể chuyện đám Sinh viên tại chức này thì khươm mươi năm cũng chẳng hết. thế mà đã 31 năm, gần một phần ba thế kỉ! 7/4/2021