DODUC
Đang lan man trên mạng, chợt gặp câu hát khá phồn thực trong lễ hội Trò trám ‘Ước gì em hóa ra trâu/Anh hóa ra chạc xỏ nhau cả ngày’ thì một bạn tận bên Mỹ hỏi tôi: ‘Chạc là cái gì vậy anh?’.
Câu hỏi lôi tuột tôi về quá khứ. Đó là những ngày tuổi thanh niên còn ở rừng cách nay hơn nửa thế kỷ. Cái thời mà hằng năm vào cữ tháng 3 sau tết mẹ về dưới xuôi mua vải tấm (buôn vải thời ấy gọi là buôn hàng tấm), loại vải dệt khung tay, khổ 40 phân, còn gọi là vải chúc bâu. Mẹ mua chuẩn bị sẵn để cuối năm may cho cả nhà mỗi người bộ quần áo mới ăn tết.
Vải ấy mỗi tấm dài chừng chục thước ta (6 m), bốn góc mẹ đính vào bốn đoạn dây rồi đóng cọc trên sân căng vải phơi nắng sau mỗi lần dúng vải vào nước củ nâu để nhuộm. Dúng mấy chục lần, phơi mấy chục lần mới được tấm vải có màu nâu tươi. Ngấm nước củ nâu rồi còn nhuộm thêm vỏ só cho đậm màu hơn. Áo may cho bố có khi còn dấn thêm mấy nước lá sòi cho thêm đậm. Còn muốn thâm đen hơn thì dấn xuống bùn mấy lần nữa rồi đem giặt phơi khô. Vải ấy làm xong có màu đen tím, bền chắc vô cùng.
Miên man vậy là từ câu hỏi bởi cái chạc trâu bện bằng dây nâu. Cây nâu có củ. Củ nâu to bằng vốc tay người lớn đem về xát cho nhỏ miến rồi ngâm lấy nước chát nhuộm vải. Vào rừng tìm dây nâu, cắt về cạo vỏ bện thừng, làm chạc trâu. Còn chiếc cày nữa. Phải có cái “thiếu” để mắc giữa vai trâu xuống ách nối với bắp cày.
Đôi thiếu cày thường làm từ dây cóc, một loại dây to bằng ngón chân cái, vỏ lấm tấm gai như da cóc. Đấy là loại dây dai, bện thiếu rất tốt. Còn một loại dây nữa làm thiếu cũng bền không kém là dây gắm. Cây gắm bây giờ cũng mất giống rồi.
Từ “chạc trâu” dẫn tôi về quá khứ là thế.
Năm mươi năm xa nhà, nhiều cái mất hẳn không còn khi quê tôi mất rừng. Đó là củ nâu, dây nâu làm chạc trâu. Là dây thiếu cày làm từ dây cóc. Đó là cây gắm, không chỉ cho sợi dây mà cả quả gắm rang lên ăn rất bùi. Là vải nhuộm nâu, vỏ só và nước lá sòi…
Bây giờ, đến cả cái cày quen thuộc thời trai trẻ, tên gọi từng bộ phận của nó cũng mờ nhạt trong ký ức: hò cày (chỗ tay cầm), rốn cày (chỗ chốt lắp bắp cày), rỏng rẻng là hai cái vòng sắt để nối bắp cày với cái ách cày, rồi láng cày giữ bắp cày cho thẳng, rồi cá cày để chốt bắp cày cao thấp, dùng điều chỉnh cày ăn nông sâu theo từng loại đất. Còn óng cày đan bằng dây mây nối giữ cổ trâu cho vai trâu khỏi tuột. Lại còn diệp cày đỡ đất cho đường cày trơn tru và mũi cày đúc bằng gang dũi đất… Một cỗ máy làm tay toàn là gỗ và tre với chút kim loại mà lắm bộ phận và tên gọi đến thế.
Một câu hát gợi cho tôi trở về cội nguồn, đọng lại cả nỗi buồn về sự mất mát. Con người vì mưu sinh đôi khi chỉ còn nghĩ đến mình. Cái lợi thu về chả biết bao nhiêu nhưng mất mát ở môi trường thiên nhiên thì quá kinh khủng. 19.2/2013